दहा - बारा दिवसांपूर्वी लोकसत्तामध्ये या पुस्तकाविषयी वाचलं. ते इंटरेस्टिंग वाटलं, म्हणून पुस्तक शोधलं तर ते सहज उपलब्ध होतं, घेतलं, वाचलं आणि आवडलंही.
आधुनिक वैद्यकाच्या मदतीने सध्या सरासरी आयुष्यमान बर्‍यापैकी वाढलेलं आहे. माणसाच्या इतिहासात कधीच नव्हतं एवढं वृद्धांचं प्रमाण आज आहे, ते वाढत जाणार आहे, आणि त्यांची काळाजी घेऊ शकणार्‍या तरुणांचं प्रमाण घटत जाणार आहे. जुन्या एकत्र कुटुंबांमध्ये वृद्धांची कशी का होईना पण व्यवस्था लागत होती, ती शक्यता आता नाही, आयुष्याकडून आपल्या अपेक्षाही खूप बदललेल्या आहेत. अशा परिस्थितीमध्ये आपल्या म्हातारपणाचं नियोजन कसं करायचं? पैशांचं नियोजन सगळे आपापल्या क्षमतेप्रमाणे करतातच, पण तेवढंच पुरेसं आहे का? जंगलातल्या एखाद्या प्राण्याच्या क्षमता कमी झाल्या तर त्याला दुसर्‍या प्राण्याचं अन्न व्हावं लागतं हा निसर्गाचा नियम आहे. माणसाच्या समाजाला हा नियम आता लागू नाही. कितीही दुबळा झाला, तरी त्याला जगवण्याचा जास्तीत जास्त प्रयत्न होतोच. एका मर्यादेपलिकडे, जिवंत राहण्याला काही अर्थ राहिला नसताना आपल्याला कृत्रिम श्वासोच्छ्वास आणि बाकी तंत्रं वापरून भाजीपाला अवस्थेत जिवंत ठेवू नये असं वैद्यकीय इच्छापत्र अनेक जण करतातही. अनेक देशांमध्ये इच्छामरणालाही कायद्याने परवानगी आहे. भारतात अजून तरी नाही, पण एखाद्याला मरायचंच असेल तर प्रायोपवेशनाचा मार्ग मोकळा असतोच.
पण प्रायोपवेशनाइतकी हिंमत नसेल तर? असा निर्णाय घेण्यासाठी डोकं चालायला लागतं, ते चालेनासं झालं असेल तर? शरीरावर तुमचं नियंत्रण नसल्याने तुमच्या इच्छेविरुद्ध कोणी तुम्हाला जिवंत रहायला भाग पाडत असेल तर? तुमच्या वैद्यकीय इच्छापत्राचा तुमच्या आजूबाजूच्या लोकांनी आदर केला नाही तर? सगळं काही व्यवस्थित चाललंय, पण तुम्ही तुमच्या अंदाजापेक्षा दहा – पंधरा वर्षं जास्त जगलात आणि साठवलेला पैसाच संपून गेला तर? त्याहूनही वाईट म्हणजे तुमच्या आजूबाजूला कोणीच उरलं नाही आणि तुम्ही एकटेच शिल्लक राहिलात तर? ज्या कशातून तुम्हाला आनंद मिळातो, असं काहीच तुम्ही तुमच्या शारीरिक मानसिक बौद्धिक अवस्थेमुळे पुढे कधीच करू शकणार नसाल तर? या अवस्थेला जगणं म्हणण्यापेक्षा सावकाश तिळतिळ मृत्यू अनुभवणं म्हणायला हवं. नुसतं आयुष्यमान वाढून प्रत्यक्षात जर शेवटची पंधरा वर्षं असं जगणं वाट्याला आलं, तर काय उपयोग? आयुष्यमान वाढताना आरोग्यमानही वाढायला हवं. हे पुस्तक आरोग्यमान वाढण्यासाठी काय करता येईल याविषयी बोलतं.
जास्तीत जास्त काळ तंदुरुस्त रहायचं असेल, तर तुमचं शरीर तंदुरुस्त हवं डोकं चालत रहायला हवं आणि तुमचं भावनिक आरोग्य, तुमच्या आजूबाजूच्यांशी संबंध चांगले हवेत. यापैकी एक घटक जरी नसेल, तर दीर्घायुष्य हा शाप वाटेल.
तिळतिळ मरण्याला कारणीभूत असे ४ शारीरिक आजारांचे गट इथे लेखकाने सांगितलेले आहेत - मधुमेह, हृदय – रक्तदाबासंबंधित समस्या, कॅन्सर आणि अल्झायमर आणि अन्य प्रकारचे स्मृतिभ्रंश. यातला कुठलाच आजार हा एका दिवसात होत नाही. ज्याच्या आधारावर प्रत्यक्ष उपचार सुरू होतील असे रोग निदान चाचण्यांचे निष्कर्ष येण्यापूर्वी दहा दहा वर्षं आधी, किंवा त्याहूनही आधी रोग्याचा या आजाराच्या दिशेने प्रवास सुरू झालेला असतो. या टप्प्यावर योग्य पावलं उचलली, तर lifestyle changes मधून म्हणजे राहणीमानातल्या बदलातून किंवा अल्प वैद्यकीय मदत घेऊन हे आजार टाळणं किंवा त्यांच्या दिशेने होत असलेला रोग्याचा प्रवास लांबवणं शक्य आहे.
हे आजार होऊ न देणं एवढंच आपल्या आयुष्याचं उद्दिष्ट राहून कसं चालेल? आपल्याला ज्या गोष्टी करायला आवडतात, ज्यातून आपल्या जगण्याला अर्थ येतो असं वाटतं त्या गोष्टी आपल्याला आयुष्याच्या शेवटाच्या दशकातसुद्धा करता यायला हव्यात. ही उद्दिष्टं अर्थातच प्रत्येकाची वेगवेगळी असणार. कुणाला प्रवास करायचा असेल, कुणाला नातवंडांशी – पतवंडांशी खेळायचं असेल, कुणाला पुरणाच्या पोळ्या करायच्या असतील, कुणाला सायकल चालवायची असेल. लेखकाने या उद्दिष्टांना डेकॅथलॉनची उपमा दिली आहे. एकाच खेळाचा सराव किंवा एकंच व्यायामप्रकार करून यासाठी पुरेसं होणार नाहीये, तर वेगवेगळ्या क्षमतांवर काम करायला हवंय. आणि आयुष्याच्या शेवटापर्यंत या क्षमता टिकवून ठेवायच्या असतील, तर त्यासाठी मध्यमवयापासून, तारुण्यापासून प्रयत्न करायला हवेत. पन्नाशीमध्ये मी दहा किमी सायकल चालवू शकत असेन तर नव्वदीत बहुधा एखादा किमी चालवू शकेन. तेव्हा दहा किमी चालवायची असेल, तर आज माझी तंदुरुस्ती किती हवी, त्यासाठी कायकाय करायला हवं असं गणित आपल्यापुढे या पुस्तकात लेखक मांडतो. प्रत्येकाने व्यायाम करायला हवा असं सगळेच म्हणतात. पण तो किती करावा, कसा करावा, कशासाठी करावा याचा इतक्या लांब पल्ल्याचा विचार मी तरी कुठे यापूर्वी वाचलेला नाही.
शारीरिक तंदुरुस्ती दीर्घकाळ टिकवण्यासाठी कसा व्यायाम करावा याबरोबरच काय, कधी, किती खावं प्यावं हेही अर्थात महत्त्वाचं आहेच. हे पुस्तक कुठलं एक डायट सगळ्यांसाठी म्हणून सुचवत नाही. व्यायामाप्रमाणेच काय खायचं ते प्रत्येकाने आपापलं ठरवायचं आहे, ते कसं ठरवावं याविषयी मार्गदर्शन नक्की आहे.
व्यायाम, डायट यानंतर तिसरा महत्त्वाचा भाग आहे पुरेसा काळ आणि चांगल्या दर्जाची झोप. त्यासाठीही पुस्तकात अनेक ऑनलाईन उपलब्ध असणार्‍या चाचण्या आणि उपाय सुचवलेले आहेत.
हे सगळं करून तुम्ही तंदुरुस्त राहिलात, पण तुमचं भावनिक आरोग्य चांगलं नसेल, तुम्ही निराशाग्रस्त किंवा संतापाने भरलेले असाल, तर काय उपयोग आहे? तुमच्या जगण्यातून तुम्हाला आणि तुमच्या आजूबाजूच्यांना आनंद मिळायला हवा. मानसिक आरोग्याच्या क्षेत्रातला आपला व्यक्तिगत प्रवास लेखकाने पुस्तकात मांडलेला आहे, जो मला फार महत्त्वाचा वाटला.
पुस्तक एकदा वाचून बाजूला ठेवलं आणि झालं असं हातावेगळं करण्यासारखं नाही. शारीरिक विकारांविषयीचं त्याचं विवेचन खूप खोलात आणि अभ्यासपूर्ण आहे, मला तरी ते अजून दोन – चार वेळा वाचावं लागेल. त्याने पुस्तकात वेगवेगळ्या वैद्यकीय चाचण्याही सुचवलेल्या आहेत. (त्यातलं काही मी करीन असं वाटत नाही.) स्वतःची शेवटाच्या दशकासाठीची उद्दिष्टं ठरवायची आहेत. त्यानंतर रोजच्या जगण्यात त्याप्रमाणे काय बदल करायला हवेत याचा विचार. थोडक्यात, पुस्तक एकदा वाचलं, त्याविषयी लिहिलं, पण अजून बराचसा होमवर्क बाकी आहे.
न झालेल्या आजारांविषयी ज्याच्याशी बोलता येईल असा डॉक्टर मला अजून तरी घराबाहेर कुठे सापडलेला नाही. त्यामुळे पुस्तक भलतंच आवडलंय. त्याचं अभ्यासपूर्ण, कुठल्या डायटचा झेंडा हाती न घेता केलेलं लिखाण भावलंय. तुम्हीही जरूर वाचा असं सुचवीन.
Outlive – The Science and Art of Longevity
By Peter Attia, M.D.
2023, Penguin Random House Publication.
