एक डोळस मुलगी

साब्रिये टिंबरकेन नावाची एक जर्मन मुलगी आहे. तिने कॉलेजमध्ये तिबेट आणि चीनच्या संस्कृतींचा, भाषांचा अभ्यास करायचं ठरवलं. हा अभ्यास करायला मोठ्ठी अडचण होती. कारण साब्रिये नेत्रहीन आहे, आणि तिबेटी भाषेसाठी आजवर कुणी ब्रेल लीपी तयारच केली नव्हती. अशा वेळी तुम्ही काय कराल? जगात तिबेट सोडून बाकी एवढया संस्कृती पडलेल्या आहेत. दुसरी कुठली तरी संस्कृती निवडयची ना मग अभ्यासासाठी. साब्रियेचं मित्रमंडळ, शिक्षकवर्ग यांनीसुद्धा तिला हाच सल्ला दिला. पण साब्रिये ने वेगळंच काही करायचं ठरवलं. तिने स्वतःच तिबेटी भाषा ब्रेलमध्ये लिहिण्याची पद्धत विकसित केली, आणि तिबेटचा अभ्यास केला.

जी भाषा ब्रेलमध्ये कशी लिहावी याचा आजवर कोणी विचारही केला नव्हता, ती भाषा बोलणाऱ्या अंध लोकांची परिस्थिती काय असेल? त्यांना निश्चितच शिक्षण घेता येत नसणार. काय करत असतील तिबेटमधली अंध मुलं? साब्रियेला प्रश्न पडला. तिने स्वतःच तिबेटला जाऊन हे बघायचं ठरवलं. डोळे नसणारी मुलगी हे सगळं कसं बघणार? तिला तिथे कोण घेऊन जाणार? पण साब्रियेला कुणाबरोबर जायचंच नव्हतं. आजवर आपल्या भोवताली असणारं सुरक्षित, ओळखीचं जग तिला सोनेरी पिंजऱ्यासारखं वाटत होतं. तिथून बाहेर पडून, स्वतःच्या हिंमतीवर नवं जग अनुभवण्याची तिला अनिवार इच्छा होती.

साब्रिये एकटी तिबेटला गेली. तिथल्या अंध मुलांची, मोठ्यांची परिस्थिती तिने स्वतः अनुभवली. सगळे सरकारी अडथळे पार करत, जिथे कुठे शाळेच्या वयाच्या अंधळ्या मुलामुलींची माहिती मिळेल, त्या तिबेटच्या दुर्गम खेड्यापाड्यात ती स्वतः गेली. या मुलांच्या घरच्यांशी बोलली. त्या मुलांना ल्हासाला घेऊन आली, आणि तिने या मुलांसाठी शाळा सुरू केली. पुस्तकी शिक्षणाच्या बरोबरच या मुलांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करणं, कुणाच्या दयेवर जगण्याऐवजी स्वतःच्या पायावर उभं राहण्याची उमेद जागी करणं, त्यांना स्वप्नं देणं हे या शाळेने केलेलं काम. शाळेचं उद्दिष्ट आहे एक दिवस या मुलांना शाळेबाहेरच्या जगात स्वतंत्रपणे जगण्याइतकं सक्षम बनवणं.
ज्या सहजतेने साब्रियेने तिबेटला जाण्याचा निर्णय घेतला, तिला साजेशा सोप्या सरळ भाषेत तिने तिचे हे अनुभव शब्दबद्ध केले आहेत, 'Mein Weg führt nach Tibet ' या पुस्तकात. जमेल तसं ते मराठीमध्ये मांडण्याची इच्छा आहे.

’क्रिस्टालनाख्त’च्या निमित्ताने

गेल्या १० नोव्हेंबरला ’क्रिस्टालनाख्त’ ला ७० वर्षे पूर्ण झाली. त्या प्रसंगाची आठवण म्हणून बर्लिनमध्ये चॅन्सलर आंगेला मार्केल यांच्या हस्ते एका सिनेगॉगचं उदघाटन होतं. सर्व उपग्रह वाहिन्यांवरच्या बातम्यांमध्ये ती एक ठळक बातमी होती. योगायोग म्हणजे बर्लिनची भिंतसुद्धा १९८९ मध्ये १० नोव्हेंबरलाच पडली. खरं तर हा जर्मनीच्या इतिहासातला एक महत्त्वाचा प्रसंग. पण आज त्याची आठवण म्हणून कुठेही आनंदोत्सव साजरा होतांना दिसत नाही. १० नोव्हेंबरला असलेल्या ‘क्रिस्टालनाख्त’च्या पार्श्वभूमीमुळे जर्मन एकीकरणाचा दिवस सुद्धा १० नोव्हेंबर ऐवजी ३ ऑक्टोबरला साजरा करतात! बर्लिनची भिंत पडण्यापेक्षा जास्त महत्त्व मिळणारा हा ’क्रिस्टालनाख्त’प्रकार आहे तरी काय?

’क्रिस्टालनाख्त’ ही नाझी राजवटीमध्ये म्युनिकमध्ये घडलेली एक ऐतिहासिक घटना. हा प्रसंग म्हणजे जर्मनीमध्ये हिटलरशाहीमधल्या ज्यूंवरच्या उघड अत्याचारांची सुरुवात होती. पोलीश ज्यूंच्या जर्मनीतून हद्दपारीचा परिणाम म्हणून १९३८ साली पॅरिसमधल्या जर्मन राजदूताची एका १७-१८ वर्षांच्या ज्यू विद्यार्थ्याने हत्या केली. या घटनेला नाझी प्रचारतंत्राने ज्यूंच्या जर्मन राष्ट्रविरोधी उठावाचं रूप दिलं, आणि हा ’उठाव शमवण्यासाठी’ हिटलरच्या आमदानीतली जर्मनीमधली पहिली ज्यूंची धरपकड म्युनिकमध्ये झाली. त्यांची घरं, दुकानं जाळली गेली. म्युनिकच्या रस्त्यावर फुटलेल्या काचांचा सडा पडला, आणि लागलेल्या आगीमुळे हे दृष्य कुणा नाझीला ’स्फाटिकांसारखं’ सुंदर दिसलं, म्हणून या रात्रीला नाझींनी अभिमानाने ’क्रिस्टालनाख्त’ (स्फटिकांची रात्र) असं नाव दिलं. या घटनेचे देशात किती पडसाद उमटतात याचा नाझींनी अंदाज घेतला. ज्यूंच्या धरपकडीविरुद्ध विशेष कुठे प्रतिक्रिया उमटली नाही, आणि मग जर्मनीमध्ये राजेरोसपणे, मोठ्या प्रमाणावर ज्यूंची गळचेपी सुरू झाली. आज म्युनिकमध्ये राहताना या साठ-सत्तर वर्षांपूर्वीच्या इतिहासाकडे इथले लोक कसं बघतात हे जाणून घेण्याची खूप उत्सुकता होती. सगळं जग ज्या कृत्यांकडे सैतनी म्हणून बघतं, ती आपल्या देशात, आपल्या आईवडिलांच्या काळात घडली. आपले आईवडील, आपले काका-मामा या सगळ्यात समील होते, किंवा मूग गिळून बसले होते ही केवढी लाजिरवाणी गोष्ट वाटत असेल त्यांच्या वंशजांना!

इथे राहतांना जर्मन इतिहासाचे आणि वर्तमानाचे काही नवीनच पैलू समजले.

पहिला प्रश्न होता तो छळछावणीमधल्या पहारेकऱ्यांचा. बंद्यांवर इतका प्रदीर्घ काळ इतके अत्याचार सातत्याने करवले तरी कसे? एकादा माणूस दुष्ट असू शकतो. पण एकजात सगळे पहारेकरी इतके आंधळे होते? तर डाखाऊची छळछावणी बघताना समजलं, की छळछावणीमध्ये काम करणाऱ्या नाझी पहारेकऱ्यांचं सरासरी वय होतं १६ ते १८ वर्षे! या मुलांमध्ये काही वेळा आजच्या दिवसात किती ज्यू मारले अशा पैजासुद्धा लागत. मध्ययुगीन युरोपातल्या ‘धर्मयुद्ध’ खेळण्यासाठी तयार केलेल्या बारा-पंधरा वर्ष वयाच्या सैनिकांसारखं किंवा आजच्या अतिरेक्यांसारखं त्यांचं पूर्ण ब्रेनवॉशिंग झालेलं होतं.

आजच्या जर्मनीमधल्या ज्यू आणि ख्रिश्चन समाजाचे परस्पर संबंध कसे आहेत याचाही शोध घ्यावासा वाटला.म्युनिकची दुसऱ्या महायुद्धामधल्या बॉम्बिंगमुळे खूपच पडझड झाली होती. युद्ध संपल्यावर ६०% शहर पुन्हा उभारावं लागलं. म्युनिकमधलं प्रसिद्ध ’मारिएन चर्च’सुद्धा पुन्हा उभं केलं गेलं. या चर्चमध्ये युद्धानंतरच्या पुनर्निमाणासाठी ज्यांनी हातभार लावला, त्या संस्थांची चिन्हं काढलेली आहेत. त्यामध्ये एक ज्युईश कॅंडलस्टॅंडचं चिन्ह आहे. चर्चमध्ये ज्यू कॅंडलस्टॅंडचं चित्रं? म्युनिकच्या ज्यू समाजाने या चर्चच्या बांधणीसाठी देणगी दिली होती. आणि अशीच देणगी म्युनिकच्या कॅथोलिक चर्चनेसुद्धा ज्यूंचं बेचिराख झालेलं सिनेगॉग बांधण्यासाठी तेंव्हा दिली होती. हिटलर जसा ज्यूविरोधी होता, तसाच त्याचा अन्य धर्मांनासुद्धा विरोध होता. ख्रिश्चन धर्मगुरूंनाही त्याने छळछावण्यांमध्ये डांबले होते. तो स्वतःला निधर्मी - atheist - समजत असे. त्यामुळे संघर्ष सर्व धर्म विरुद्ध हिटलर असा होता ... ज्यू विरुद्ध ख्रिश्चन असा नाही.

एकदा आमच्या जर्मन शिक्षिकेने दिल्लीमध्ये भारत - पाकिस्तान क्रिकेट सामना जिंकल्यानंतरचा जल्लोष बघितला. हा खेळातला विजय आहे का युद्धातला असा प्रश्न पडला तिला. आताआतापर्यंत फुटबॉल मॅचमध्ये जर्मन संघ जिंकला तर जर्मनीचं राष्ट्रगीतसुद्धा वाजत नसे. 'Das Lied der Deutschen’ (The song of the Germans) हे १९२२ पासून जर्मन राष्ट्रगीत आहे. वायमार प्रजासत्ताकाच्या काळात ते राष्ट्रगीत झालं, नाझी जर्मनीमध्येही वापरलं गेलं, आणि युद्धानंतर पश्चिम जर्मनीने परत हेच राष्ट्रगीत निवडलं. कित्येकांना हे नाझी वापरामुळे कलंकित झालेलं राष्ट्रगीत बदललं पाहिजे असं वाटतं. प्रसिद्ध जर्मन नाटककार आणि साहित्यिक बेर्टोल्ड ब्रेख्त याचं एक गाणं आहे - Kinderhymne नावाचं. त्याला राष्ट्रगीताचा दर्जा द्यावा अशी एक मागणी होत असते. दर वर्षी ३ ऑक्टोबरला जर्मन एकीकरण दिवसाची सुट्टी असते - पण चुकूनही कुठे मार्चपास्ट, ध्वजवंदन असे काही कार्यक्रम होत नाहीत. आपल्या राष्ट्रीय भावनेचं चुकूनसुद्धा कुठे प्रदर्शन करत नाहीत हे लोक.

आज म्युनिक हे विदेशी पर्यटकांचं एक मोठं आकर्षण आहे - इथला सुंदर निसर्ग, आल्प्सपासून हाकेच्या अंतरावर असल्यामुळे ट्रेकिंग / स्किईंगला जाण्यासाठी सोयीचा बेस, आणि बाकी जर्मनीपासून हटके असणारी म्युनिकची खास एक वेगळी संस्कृती यामुळे बर्लिनच्या बरोबरीने परदेशी पर्यटक म्युनिकमध्ये येतात. पण म्युनिकला एक अंधारी बाजूसुद्धा आहे - थर्ड राईशच्या काळातली. हिटलर मूळचा ऑस्ट्रियाचा असला, तरी तो राजकीय क्षितिजावर पुढे आला, तो म्युनिकमधून. त्याचा बीअर हॉलमधला फसलेला उठाव इथेच झाला. ’क्रिस्टालनाख्त’ पण म्युनिकमध्येच. पहिली आणि ’आदर्श’ छळछावणी म्युनिकजवळ डाखाऊ मध्ये. विदेशी पर्यटकांपासून म्युनिक हा सगळा काळा इतिहास लपवून ठेवणार का? अनुल्लेखाने किंवा downplay करून त्याचं महत्त्व कमी करायचा प्रयत्न करणार का? हे जाणून घेण्याची खूप उत्सुकता होती. म्युनिकची प्रवासी माहिती देणाऱ्या साईट्स आवर्जून या इतिहासाचा उल्लेख करतात.हे परत घडू नये म्हणून त्याची आठवण ठेवली पाहिजे, त्याचं भीषण स्वरूप लोकांना समजले पाहिजे असा दृष्टीकोन आहे. म्युनिकमध्ये, किंवा हाम्बुर्गसारख्या lively शहरामध्ये फिरताना आपण मध्येच या इतिहासाला ठेचकाळतो.एखाद्या सुंदर भागातून फिरतांना सहज खाली लक्ष गेले तर फुटपाथच्या टाईल्समध्ये मध्येच एक छोटीशी पितळी पाटी असते ... अमुक तमुक ज्यू इथे राहत होता - या या दिवशी नाझींनी त्याला पकडून नेलं,अमुक अमुक छळछावणीमध्ये डांबून ठेवलं, या तारखेला त्याला मृत्यू आला. एकदम दाताखाली खडा आल्यासारखं होतं.बर्लीनमध्ये एक मोठं स्मारक आहे हिटलरशाहीमध्ये भरडल्या गेलेल्या युरोपातल्या सगळ्या ज्यूंचं. पण मोठं स्मारक एखाद्या दिवशी बघितलं जातं, दुसऱ्या दिवशी आपण परत आपल्या विश्वात परत येतो. या छोट्या पाट्या तुमच्या रोजच्या जीवनाचा भाग असतात. त्या तुम्हाला रोज आठवण करून देतात. मला असं वाटतं की अशी स्मारकं उभी करण्यासाठी खूप धैर्य लागतं.

कुठलाही समाज समजून घेणं ही प्रक्रिया न संपणारी असते.ही फक्त त्या प्रक्रियेमधली एका टप्प्यावरची निरिक्षणं.

*******************************
हा लेख मी शब्दबंध २००९ मध्ये वाचला होता.

परिकथेतला किल्ला बांधणारा वेडा राजा

एक होता राजा. त्याला पुस्तकांच्या राज्यात हरवून जायला आवडायचं. हुजऱ्यांच्या गर्दीमध्ये राहण्यापेक्षा एकान्त आवडायचा. निसर्ग आवडायचा. संगीत वेडावून टाकायचं. सुंदर सुंदर वास्तू बांधण्याची स्वप्नं पडायची. दरबाराची कटकारस्थानं विसरून तो काव्यानंदात बुडून जायचा.

असा राजा काय कामाचा? राजाने राज्य केलं पाहिजे. राज्य वाढवलं पाहिजे. शत्रूंबरोबर लढाया केल्या पाहिजेत. दरबारातल्या कारस्थानी लोकांवर नजर ठेवायला पाहिजे. जमलंच, तर प्रजेच्या भल्यासाठीसुद्धा काहीतरी करायला पाहिजे. एवढा कवीमनाचा, संवेदनाक्षम आणि अंतर्मुख माणूस काय राज्य करणार? मध्ययुगातल्या राजेपणाच्या सगळ्याच निकषांवर पार कुचकामी ठरणारा राजा निपजला हा. त्याला सत्तेपासून दूर करण्याचा सोपा मार्ग शोधला दरबारी मंडळींनी. राजा वेडा आहे म्हणून जाहीर केलं. दूर एकाकी अशा एका वाड्यामध्ये त्याची पाठवणी केली. आणि अगदी मोजक्या दिवसात, या वेड्या राजाने जवळच्या नदीमध्ये ’आत्महत्या केली’. राजाला वेडा घोषित करणाऱ्या मानसोपचारतज्ञाचं पण प्रेत त्याच नदीमध्ये ’योगायोगाने’ सापडलं.

पण त्या राजाने त्याच्या सुंदर वास्तू उभारण्याच्या वेडामुळे काहीतरी जगावेगळं निर्माण करून ठेवलं होतं. आजसुद्धा हे अर्धं पुरं झालेलं स्वप्न बघितलं, म्हणजे वाटतं, बाबा रे, तू राजा का झालास? तुला राज्यकारभारात काडीचाही रस नव्हता. आपल्या प्रजेकडे दुर्लक्षच केलं असणार तू. त्याऐवजी तुला जर एक कलाकार म्हणून जगायची संधी मिळाली असती तर? जितक्या औदार्याने तू तुला सापडलेल्या कलाकारांना राजाश्रय दिलास, तसा तुला कोणी राजाश्रय दिला असता तर?

लुडविग दुसरा हा बव्हेरियाचा राजा. बव्हेरिया म्हणजे तेंव्हाच्या युरोपातलं एक प्रबळ राज्य. लुडविग हा रिचर्ड वागनर या संगीतकाराचा चाहता. नुसता चाहताच नाही, तर त्याच्या संपूर्ण कारकीर्दीमध्ये त्याने वागनरला कधी पैशाची कमतरता पडू दिली नाही. वागनरच्या संगीताच्या सन्मानार्थ राजाने एक सुंदर किल्ला बांधला. या पूर्ण किल्ल्यामध्ये त्या राजाची राजचिन्हं, प्रतिकं कुठेच दिसत नाहीत. हा किल्ला लुडविगने बांधला याचा साधा उल्लेख सुद्धा कुठे नाही. किल्ल्यातली सगळी महत्त्वाची दालनं वागनरच्या प्रसिद्ध रचनांवर आधारित सजावटीने मढलेली आहेत. तिथे वागनरचं संगीत कायम ऐकायला मिळावं अशी लुडविगची इच्छा होती. किल्ल्याची बांधणी खरोखर परिकथेत शोभावी अशी. वॉल्ट डिस्नेने त्याचा परिकथेतला किल्ला या किल्ल्यापसून स्फूर्ती घेऊन बनवला! एवढ्या मोठ्या मनाचा (किंवा अव्यवहारी) राजा जगात दुसरा कोणी नसेल. तर अशा या ’अनफिट’ राजाचं हे संगीतमय स्वप्न म्हणजे नॉयश्वानश्टाईन (Neuschwanstein) चा किल्ला. म्युनिकपासून एका दिवसात बघून येण्यासारखी एक अनोखी जागा. चारही बाजूंनी जंगलाने, डोंगरांनी वेढलेला. बघितल्यावर फक्त एकच मनात आलं, अप्रतिम. बाकी राजा म्हणून, एक माणूस म्हणून लुडविग वेडा, शहाणा कसा का असेना, या एका किल्ल्यासाठीसुद्धा त्याला मानलं पाहिजे. (लुडविगने एकूण सहा किल्ले बांधले बव्हेरियामध्ये. आमच्या ’दहा मार्कांचा ज्ञानेश्वर’ श्टाईल प्रवासामुळे यंदा त्याचा एवढा एकच किल्ला बघितला आम्ही.)

किल्ला कसा दिसतो, ते मी सांगण्यापेक्षा फोटोमधूनच जास्त चांगलं समजेल. वर टाकलाय तो मोठा फोटो मुख्य प्रवेशद्वारामधून काढलेला. प्रवेशद्वाराच्या कमानीमुळे या फोटोला एक वेगळा गेट़अप येतोय असं मला वाटलं, म्हणून काढलेला. नाहीतर नॉयश्वानश्टाईनचे प्रसिद्ध फोटो वेगळ्या ऍंगलमधले असतात. (दोन नंबरचा फोटो आहे तसा.) अजून फोटो पिकासावर नक्की टाकते - सद्ध्या माझा लॅपटॉप मेलाय ... इथे तात्पुरता वापरण्यासाठी दिलाय ऑफिसने. त्याच्यावर पिकासा install नाही करत बसत आता - आठवडाभरात परत सगळं uninstall करून, मिळाला तसा परत करायचा आहे लॅपटॉप. त्यामुळे बाकी फोटो नंतर.)

निरोप

म्युनिक सोडून जायची वेळ आली.
येताना फारशी उत्सुक नव्हते मी बव्हेरियामध्ये यायला. ड्युसेलडोर्फ, कलोन किंवा हाम्बुर्गला राहणं जास्त आवडलं असतं. म्युनिक किंवा एकूणातच दक्षिण जर्मनीमध्ये परक्यांचा द्वेष जास्त आहे, निओनाझी आहेत, फारसं सुरक्षित नाही असं ऐकलं होतं. त्यात सुरुवातीचे तीन आठवडे हाम्बुर्गने जो आपलेपणा, मोकळेपणा दिला, त्यानंतर दुसरं कुठलं शहर आवडणं अवघड होतं. पण म्युनिकची जसजशी ओळाख होत गेली, तसतशी मी या शहराच्या प्रेमात पडत गेले. उंटरफ्योरिंग आणि इथलं घर तर बघताक्षणी आवडलं. इथे कधी आपण परदेशात आहोत, अनोळखी शहरात आहोत असं वाटलंच नाही. MBAच्या सेमिनार्समुळे स्टुटगार्ट, बर्लिन पण थोडंफार बघायला मिळालं. पण हाम्बुर्ग आणि म्युनिकइतकं दुसरं कुठलंच शहर आवडलं नाही जर्मनीमध्ये. आता पुण्याला परत जायची वेळ आली आहे, आणि अजून कितीतरी गोष्टी करायच्या राहूनच गेल्यात.

- उंटरफ्योरिंगच्या लेकपासून इंग्लिश गार्डन पर्यन्त सायकलवर जायचं राहून गेलं.
- वांडेलश्टाईनचा ट्रेक करायचा राहून गेला.
- थोमास मानची म्युनिक युनिव्हर्सिटी बघायची राहून गेली.
- म्युनिकमध्ये जगातलं सर्वात जुनं आणि मोठं टेक्निकल म्युझियम आहे. ते नाही बघता आलं.
- म्युनिकमधली प्रसिद्ध आर्ट म्युझियम्स - जुनी आणि नवी पिनाकोथेक बघितलीच नाही.
- ’सऊंड ऑफ म्युझिक’च्या साल्झबुर्गला कधीही जाता येईल म्हणता म्हणता राहूनच गेलं.
- ऱ्हाईनमध्ये क्रूझ घ्यायची राहून गेली.
- फेरिंगा लेकवर एकदा मस्त पुस्तक घेऊन वाचायला जायचं होतं ते काही झालं नाही.
- टनेल वे च्या कोपऱ्यावरून दूर दिसणाऱ्या आल्प्सच्या बर्फाच्छादित शिखरांचा फोटो घ्यायचा राहून गेला.
- ऍपल / स्ट्रॉबेरी पिकिंग साठी शेतात जाऊन स्वतःच्या हाताने फळं तोडण्याची गंमत राहून गेली.
- एकदा ऑटोबानवरून गाडीतून दूरचा प्रवास करायचा होता, तो जमला नाही.
- फॉल सिझन मधले मेपलचे सुंदर रंग कॅमेऱ्याने टिपायचे राहून गेले.
- स्टार ऑफ बेथेलहेमच्या फुलांचा फोटो काढायचा राहून गेला.
- जर्मन नाटक / सिनेमा बघायचा राहून गेला.
- उंटरफ्योरिंगच्या चर्चमध्ये जाऊन बघायचं राहून गेलं.
...

यादी फारच मोठी होतीये. वर्षभरात मी काही केलं का नाही असं वाटायला लागलं बघता बघता.
पुन्हा कधीतरी माझ्या म्युनिकला राहायला आलं पाहिजे.