पावसाळ्यात टेकडीवर हा केना खूप वेळा पाहिलाय. त्याच्या गोड दिसणार्‍या निळ्या – जांभळ्या रंगाच्या फुलांचे कौतुकाने फोटोही काढलेत भरपूर.
नंतर मग मैत्रिणीकडून समजले की ही एक रानभाजी आहे, ओडिशामधले आदिवासी याची भाजी खातात. केन्याविषयीचं माझं प्रेम अजून जरासं वाढलं मग.
पण मग शेतीची शाळा सुरू झाली. पावसाळा सुरू झाला, आणि सगळं शेत केन्याने भरून गेलं! “इथलं तण वेळीच काढा, नाहीतर छातीभर उंचीचं रान माजतं दर वर्षी. सापही भरपूर आहेत. त्यामुळे तण उगवून आलं, की नांगर फिरवायचा. पुन्हा एकदा तण उगवून येईल, पुन्हा नांगर फिरवायचा. त्यानंतर परत फारसं तण उगवून येणार नाही” असा जाणत्यांचा सल्ला मिळाला. शेतात ट्रॅक्टर घालायचा नाही असा शक्यतो विचार होता. पॉवर टिलर मिळवण्याचा प्रयत्न अयशस्वी झाला. शहरातल्या शेतात बैलाचा नांगर फिरवायला बैल सुद्धा मिळाले, पण नांगर नव्हता. त्यामुळे पाऊस चांगला सुरू झालाय, शेत नांगरलेलं नाही, तण माजतंय, आणि काहीच पेरलेलं नाही अशी अवस्था झाली. आपण हाताने तण काढावं, का मजूर लावून काढून घ्यावं, आणि तण काढलं, तरी माती मोकळी कशी करणार असे सगळे प्रश्न. कम्पोस्टच्या वाफ्यांवरचं तण काढणं तुलनेने सोपं होतं. मधल्या वाटांवरची जमीन कडक राहिली होती, तिथलं तण हाताने काढणं फारच अवघड जात होतं. नाईलाज म्हणून ट्रॅक्टरचा रोटाव्हेटर फिरवून सगळं तण जमीनदोस्त करावं असं ठरवत होतो आम्ही. आमचा विचार होता की काढलेलं तण जमिनीवर पसरून तिथेच कुजवलं, म्हणजे त्याचंही खत मिळेल जमिनीला. पण तिथल्या अनुभवी माळीकाकांनी सांगितलं, तुमच्याकडचं तण साधसुधं नाही. हा केना आहे. आणि केन्याचे तुकडे करून जरी टाकले, तरी एकेका पेरातून परत उगवून येतो तो – केना इथेच जिरवायचा विचारही करू नका. आमच्या शेतातला केना आम्ही आधी दूर नेऊन नष्ट करतो!
म्हणजे आता रोटारायचा पर्यायही गेला. तण उपटून दूर टाकणं एवढाच पर्याय दिसत होता समोर. आतापर्यंतचा लाडका केना आता माझा शत्रू नंबर एक बनला. खरोखर उपटलेला केना बजूला टाकला, तर दुसर्‍या दिवशी पुन्हा रुजलेला दिसायचा! बाकी तण शेतात ठेवायचं, केना गोळा करून दुसरीकडे टाकायचा (तिथे खत झालंच तर परत शेतात वापरता येईल नंतर) असा क्रम मग सुरू झाला. तण काढणं या कामाचं एकदम व्यसन लागतं. एकदा तुम्ही उपटायला सुरुवात केलीत, की कुठेही तण दिसलं तरी हात शिवशिवायला लागतात! त्यामुळे दिसला केना, की उपट अशी सवय लागली एकदम हाताला!
तण जाऊन खालची जमीन जरा दिसायला लागल्यावर आम्ही काय काय पेरायला सुरुवात केली. या सरींच्या मधला केना पण मी उपटतच होते. पण उपटलेला केना बारकाईने बघितला, तर त्याच्या मुळांवर गाठी होत्या ... म्हणजे हवेतला नायट्रोजन स्थिर करणारे रायझोबियम केन्यावर असतात – केना जमिनीतला नत्र वाढवतो, जमिनीचा कस सुधारतो! नत्र वाढवणारा म्हणून मुद्दाम ताग लावला होता, तागाच्या मुळ्या आणि केन्याच्या मुळ्या बघितल्या, तर केन्याच्या मुळ्यांवर जास्त गाठी होत्या. विकतच्या तागापेक्षा तण म्हणून उपटत असलेला केना जमिनीला जास्त उपयोगी होता. केन्याची शेंग उघडून बघितली, तर त्यात हरभर्‍यासारखी बी होती. केना द्विदल आहे, आणि जमिनीचा मित्र आहे. लवच यू हा केना!
नंतर मग मैत्रिणीकडून समजले की ही एक रानभाजी आहे, ओडिशामधले आदिवासी याची भाजी खातात. केन्याविषयीचं माझं प्रेम अजून जरासं वाढलं मग.
पण मग शेतीची शाळा सुरू झाली. पावसाळा सुरू झाला, आणि सगळं शेत केन्याने भरून गेलं! “इथलं तण वेळीच काढा, नाहीतर छातीभर उंचीचं रान माजतं दर वर्षी. सापही भरपूर आहेत. त्यामुळे तण उगवून आलं, की नांगर फिरवायचा. पुन्हा एकदा तण उगवून येईल, पुन्हा नांगर फिरवायचा. त्यानंतर परत फारसं तण उगवून येणार नाही” असा जाणत्यांचा सल्ला मिळाला. शेतात ट्रॅक्टर घालायचा नाही असा शक्यतो विचार होता. पॉवर टिलर मिळवण्याचा प्रयत्न अयशस्वी झाला. शहरातल्या शेतात बैलाचा नांगर फिरवायला बैल सुद्धा मिळाले, पण नांगर नव्हता. त्यामुळे पाऊस चांगला सुरू झालाय, शेत नांगरलेलं नाही, तण माजतंय, आणि काहीच पेरलेलं नाही अशी अवस्था झाली. आपण हाताने तण काढावं, का मजूर लावून काढून घ्यावं, आणि तण काढलं, तरी माती मोकळी कशी करणार असे सगळे प्रश्न. कम्पोस्टच्या वाफ्यांवरचं तण काढणं तुलनेने सोपं होतं. मधल्या वाटांवरची जमीन कडक राहिली होती, तिथलं तण हाताने काढणं फारच अवघड जात होतं. नाईलाज म्हणून ट्रॅक्टरचा रोटाव्हेटर फिरवून सगळं तण जमीनदोस्त करावं असं ठरवत होतो आम्ही. आमचा विचार होता की काढलेलं तण जमिनीवर पसरून तिथेच कुजवलं, म्हणजे त्याचंही खत मिळेल जमिनीला. पण तिथल्या अनुभवी माळीकाकांनी सांगितलं, तुमच्याकडचं तण साधसुधं नाही. हा केना आहे. आणि केन्याचे तुकडे करून जरी टाकले, तरी एकेका पेरातून परत उगवून येतो तो – केना इथेच जिरवायचा विचारही करू नका. आमच्या शेतातला केना आम्ही आधी दूर नेऊन नष्ट करतो!
म्हणजे आता रोटारायचा पर्यायही गेला. तण उपटून दूर टाकणं एवढाच पर्याय दिसत होता समोर. आतापर्यंतचा लाडका केना आता माझा शत्रू नंबर एक बनला. खरोखर उपटलेला केना बजूला टाकला, तर दुसर्‍या दिवशी पुन्हा रुजलेला दिसायचा! बाकी तण शेतात ठेवायचं, केना गोळा करून दुसरीकडे टाकायचा (तिथे खत झालंच तर परत शेतात वापरता येईल नंतर) असा क्रम मग सुरू झाला. तण काढणं या कामाचं एकदम व्यसन लागतं. एकदा तुम्ही उपटायला सुरुवात केलीत, की कुठेही तण दिसलं तरी हात शिवशिवायला लागतात! त्यामुळे दिसला केना, की उपट अशी सवय लागली एकदम हाताला!
तण जाऊन खालची जमीन जरा दिसायला लागल्यावर आम्ही काय काय पेरायला सुरुवात केली. या सरींच्या मधला केना पण मी उपटतच होते. पण उपटलेला केना बारकाईने बघितला, तर त्याच्या मुळांवर गाठी होत्या ... म्हणजे हवेतला नायट्रोजन स्थिर करणारे रायझोबियम केन्यावर असतात – केना जमिनीतला नत्र वाढवतो, जमिनीचा कस सुधारतो! नत्र वाढवणारा म्हणून मुद्दाम ताग लावला होता, तागाच्या मुळ्या आणि केन्याच्या मुळ्या बघितल्या, तर केन्याच्या मुळ्यांवर जास्त गाठी होत्या. विकतच्या तागापेक्षा तण म्हणून उपटत असलेला केना जमिनीला जास्त उपयोगी होता. केन्याची शेंग उघडून बघितली, तर त्यात हरभर्‍यासारखी बी होती. केना द्विदल आहे, आणि जमिनीचा मित्र आहे. लवच यू हा केना!
 |
| केन्याच्या शेंगेतला हरभर्‍यासारखा दाणा |
