फरक आहे!

    माऊ माझ्या आयुष्यात आली तेंव्हा जेमतेम पाच आठवड्यांची होती. पहिल्या भेटीतली सुरुवातीची काही मिनिटं सोडली, तर तिच्या डोळ्यात परकेपणा कधीच नव्हता. घरात – ओळखीपाळखीमध्ये एवढं छोटुसं पिल्लू अगदी  सहज सामावून गेलं, आणि हिचे जन्मदाते आईबाप दुसरे कोणी होते हेही मी विसरून गेले. माऊला या घटना अगदी लहानपणापासून माहित आहेत. अजून काही ती फार मोठी नाही झाली, पण “मग माझी ती आई कुठे गेली?” यासारखे प्रश्न ती केंव्हापासूनच, अगदी सहज विचारते आहे. दत्तक ही तिला माहिती असलेली  (आणि माहित असली पाहिजे अशी) एक मामुली बाब आहे, यात काहीही वेगळं नाही असंच मला कायम वाटत आलंय. चेष्टेमध्ये अगदी “हे बाळ फार त्रास देणारं आहे, मी त्या मावशीला म्हणते – “तुला दुसरं, जरा शहाणं बाळ मिळतंय का ते बघ, हे घेऊन ते दे!”” असं सुद्धा बोललोय आम्ही. आणि मोठ्या भावंडांनी धाकट्याला छळायला “तुला बाजारातून विकत आणलंय आई-बाबांनी!” असं म्हटल्यावर जितकी चिडचिड होते, त्यापलिकडे माऊलाही यात काही असुरक्षित वगैरे कधी वाटलेलं नाही. काही मुलं आईबाबांनी जन्माला घातलेली असतात, काही दत्तक घेतलेली असतात. जन्म कुठे झाला या एका तपशीलाचा काय तो फरक – असं मी इतके दिवस मानत आलेय.

    माऊच्या वागण्यातल्या काही गोष्टी मला वेगळ्या वाटल्या. पण हा अनुवंशिकतेचा भाग असेल असं मी समजत होते. इंग्लंड भेटीमध्ये वहिनीने तिथल्या एका चाईल्ड काऊन्सेलिंग क्षेत्रातल्या मैत्रिणीशी गाठ घालून दिली. तिच्याशी बोलल्यावर बर्‍याच नव्या गोष्टी समजल्या. माऊला भेटल्याभेटल्या तिने एखादं पुस्तक वाचावं तसं मला माझंच पिल्लू वाचून दाखवलं.

    उदाहरण सांगायचं तर - तिला सगळ्या गोष्टींना स्पर्श करावासा वाटतो का? हलका, नाजूक स्पर्श नाही, दाबून स्पर्श. मूल जन्माला येतं तेंव्हा आईचा स्पर्श ही त्याच्यासाठी अगदी आवश्यक गोष्ट आहे. जन्मदात्रीपासून बाळपणी वेगळं व्हावं लागलेल्या मुलांमध्ये ही स्पर्शाची भूक पुरेशी भागलेली नसते. त्यामुळे असे स्पर्श ही त्यांची एक गरज असते. ती इतरांना स्पर्श करतात, इतरांनी आपल्याला असेच, इतकेच स्पर्श करावेत अशी त्यांची इच्छा असते. इतरांना हे विचित्र वाटू शकतं, काही जण तर यामध्ये लैंगिक अर्थ शोधण्याची शक्यता असते. पण ही निव्वळ स्पर्शाची भूक आहे. त्यांना खूप जवळ घ्या, कुरवाळा, गुदगुल्या करा, दंगामस्ती करा, स्लाईम, प्लेडो, चिखल, शेण, अशा “घाणेरड्या” माध्यमांशी त्यांना मनसोक्त खेळू द्या. हळुहळू मुलांची ही तहान शमेल. शक्यतो अशा मुलांच्या आजूबाजूच्या लोकांना या गरजेची जाणीव करून द्या. हा तिचा सल्ला. 

    हे असं कधी असेल असं मला स्वप्नातही वाटलं नव्हतं. आजपर्यंत जैविक आणि दत्तक यामध्ये काहीही फरक नाही असं म्हणत होते मी. I was perhaps oversimplifying. यात चांगलं / वाईट म्हणावं असं काहीही नाही, पण वेगळं आहे हे निश्चित. आणि त्या वेगळेपणाची दखल घ्यायला हवी मी.

साहेबाच्या देशात

माऊबरोबर युकेची भटकंती झाली तीन – चार आठवडे. 

इंग्लंड म्हटल्यावर माझ्या मनात एक संमिश्र भावना असते. एके काळी जगावर साम्राज्य गाजवणारा, दुसर्‍या महायुद्धाला दिशा देणारा, युद्धात बेचिराख होऊन परत उभा राहिलेला – पण जुना दिमाख घालवलेला हा देश. आता तर ब्रेक्झिटच्या विनोदानंतर जगभरात आपलं हसं करून घेत असलेला. यांचं आपल्यावर राज्य होतं म्हणून आपलं इतकं वाईट झालंय, यांचंच आपल्यावर राज्य होतं म्हणून आपली परिस्थिती इतकी चांगली आहे. आजच्या जगभरातल्या लोकांच्या जगण्यावर या एवढ्याशा देशाने केलेल्या / न केलेल्या गोष्टींचा केवढा परिणाम आहे! त्यात लंडन, मॅन्चेस्टरसारख्या शहरांविषयी इतक्या पुस्तकांमधून वाचलंय. पाटी अजिबातच कोरी नव्हती. आपण नवा देश बघायला जातोय ही उत्सुकता सोबत नसेल, तर नवं काही कसं सापडणार? हा देश आपण पहिल्यांदा बघणार आहोत याची मला स्वतःलाच आठवण करून द्यायला लागत होती. विशेषतः लंडनमध्ये फिरताना. तसं माऊबरोबर नेहेमीच्या टेकडीवर जाताना सुद्धा नवं काहीतरी सापडतंच. पण एवढी ट्रीप कारणी लागण्याइतकं काही हाती लागणार नाही (खरं तर मीच शोधू – बघू शकणार नाही) अशी भीती होती मनात. त्यामुळे ट्रीप झाल्यावर “छान झाली!” यापलिकडे सांगण्यासारखं काही असेल असं मला वाटत नव्हतं. (अर्थात माऊसोबत भटकंती म्हणजे त्यात काही खास “माऊ-क्षण’ असणारच, ते सोडता.)   पण अजून काही वेगळ्या खास गंमतीही सापडल्या. इथे त्यातल्याच काही सांगेन म्हणते.

सेंट पॉल्स कॅथेड्रल म्हणजे लंडनमधलं सगळ्यात मोठं चर्च. लंडनच्या हॉप ऑन – हॉप ऑफ टूरमध्ये हे चर्च बघायला आम्ही खास वेळ ठेवला होता. चर्चच्या वरच्या गॅलरीमधून शहराचं दृष्य सुंदर दिसतं. ते बघायचं होतंच, बघितलंही, आवडलंही. तिकडे जाताजाता एका पुतळ्याच्या हातातल्या पुस्तकावर “मनु” असं देवनागरीमध्ये लिहिलेलं वाचलं, आणि चमकले. ग्रीक शैलीसारखे कपडे गुंडाळलेला आणि मनुस्मृति(?) हातात घेऊन उभा असलेला हा बाबा कोण असावा बरं? म्हणून बारकाईने बघितलं. तो पुतळा होता सर विल्यम जोन्सचा. आणि तो इथे बसवला होता ईस्ट इंडिया कंपनीने! 

आधुनिक युरोपमध्ये भारतीय भाषांच्या अभ्यासाची आणि इंडोलॉजीच्या सुरुवात ज्यांच्यापासून झाली, त्यात सर विल्यम जोन्स हे एक महत्त्वाचं नाव. ईस्ट इंडिया कंपनी भारतामध्ये व्यापार करायला आलेली. इथे आल्यावर त्यांच्या हातात हळुहळू राज्यसत्ताही आली. सत्ता हातात आल्यावर व्यापार सोपा होतो, जास्त नफ्याचा होतो. कंपनीला लॉर्ड कॉर्नवॉलीस, वॉरन हेस्टिंग्ज अशा‍ अधिकार्यांच्या कामाचं कौतुक वाटलं तर आपण समजू शकतो. पण या वर्षी व्यापारात अधिक नफा मिळवणं, सत्ता ताब्यात घेऊन पुढची काही वर्षं अजून जास्त नफ्याची राहतील असं बघणं याच्याही पलिकडे जाऊन भारतातली आपली सत्ता पक्की व्हावी म्हणून भारताला समजून घेणं आणि भारतीय भाषा, संस्कृती यांचा अभ्यास करणं हे एका व्यापारी कंपनीला महत्त्वाचं वाटतं, विल्यम जोन्स कंपनीला महत्त्वाचा वाटतो ही केवढी विलक्षण गोष्ट आहे! अठराव्या शतकातली गोष्ट आहे ही. आजच्या क्वार्टरली टार्गेट्सच्या जगातल्या मल्टीनॅशनल्समध्ये ही दूरदृष्टी असेल?

सेंट पॉल्सच्या तळघरामध्ये नेल्सनची समाधी आहे. कोल्हापूरच्या अंबाबाईच्या देवळाच्या आवारात सुभेदार तानाजीराव मालुसरेंची समाधी किंवा स्मारक असू शकतं का आपल्याकडे? विचार करते आहे मी. हाम्बुर्गमध्ये, बर्लीनमध्ये मला पावलापावलावर हॉलोकास्टची स्मारकं बघून ठेच लागली होती. इथे तितक्याच प्रमाणात दुसर्‍या महायुद्धाची स्मारकं आहेत. त्यात लढलेले इंग्लंडचे सैनिक, स्कॉटलंडचे सैनिक, आशियायी सैनिक, आफ्रिकेचे सैनिक, प्राणी – सगळ्यांची वेगवेगळी स्मारकं, निगुतीने राखलेली. बर्‍याच ठिकाणी त्यावर पुष्पचक्रही. आपल्या वीरांना, हुतात्म्यांना आपण उगाच एवढा भाव देत नाही कधीच.

कोडं आणि डोकं

धडपडत पोहोचायला उशीर झाल्यामुळे क्लासमध्ये मागे बसणं भाग असतं. दिवसभर डोक्याचं भजं झालेलं. त्यामुळे तसंही सरांच्या बोलण्याकडे लक्ष लागणं अवघडच. त्यात मागे दाटीवाटीमध्ये बसल्यावर विचारायलाच नको. सरांनी कमीत कमी माहिती सांगावी आणि लवकरात लवकर काहीतरी करायला सुरुवात व्हावी अशी मी मनोमन प्रार्थना करत असते. मन एकाग्र वगैरे करण्याचा प्रयत्नही सोडून दिलाय आता थोड्या वेळापूर्वी. एका लयीत मस्त जांभया पण येताहेत. तेवढ्यात माझं समोर लक्ष जातं. समोर बसलेलीचा कॉटनचा पंजाबी ड्रेस. त्याच्यावर ऑफ व्हाईटवर काळं नजर खिळवून ठेवणारं डिझाईन. आवडलंच एकदम. इतका वेळ इकडे-तिकडे बघत जांभया आवरणारी मी आता नीट लक्ष देऊन ते डिझाईन बघायला लागते. सर बोलत असतात, पूर्वीसारखेच त्यांचे शब्द कानावर पडतात पण आत शिरत नाहीत. पण माझी इकडे समाधी लागली आहे. दहा मिनिटं – पंधरा मिनिटं – अर्धा तास – किती वेळ मी ते डिझाईन निरखत होते माहित नाही. पण आज सरांनी काहीही क्रिया घेतल्या नाहीत, नुसती माहिती सांगितली - जी मी ऐकलीच नाही - तरी क्लास संपल्यावर भारी वाटतंय एकदम.

क्लास संपला तरी डिझाईन डोक्यात फिट्ट बसलेलं जायला तयार नव्हतं. मग म्हटलं हे काढू या. माऊची रंगीत पेनं घेऊन काढायलाही बसले एक दिवस. असलं काहीतरी करताना माझी मस्त तंद्री लागते. मग किती वाजले, काय चाललंय याचं काहीही भान नसतं. आई शेजारी आहे आणि खेळत नाही, बोलत नाही याचा हळुहळू माऊला फारच त्रास व्हायला लागला. तिने पिडायला सुरुवात केली. चित्र अर्धवट ठेवायला नको वाटत होतं म्हणून मग ते घाईघाईने पूर्ण करायचा प्रयत्न केला. आणि लवकर आवरतं घेण्याच्या नादात माझं काढायला चुकलं. आधी जितकी मस्त तंद्री लागली होती तेवढीच मग प्रचंड चिडचिड झाली. इतकं सोपं काढायला चुकतंच कसं म्हणून डोक्यातलं डिझाईन अजून वाकुल्या दाखवायला लागलं. शेवटी पुन्हा काढायला बसले ते. कापडाचा रंग आणि त्याच्यावरचा प्रिंट आठवून साध्या कळ्या बॉलपेनने करायला घेतलं या वेळी. (आणि हीच रंगसंगती जास्त आवडली खरं तर.) मागच्या अनुभवावरून आलेल्या शहाणपणातून सगळं पेनने करण्याऐवजी बाहेरच्या चौकटी पेन्सीलने आखून घेतल्या आणि. अखेरीस चित्र पूर्ण झालं, आणि डोक्यातला भुंगा शांत झाला. काय असावं या पॅटर्नमध्ये इतकं गुंगवून ठेवणारं? ते बघताना जेवढी मी त्यात गुंतून गेले होते त्याच्या कितीतरी पट त्याने मला नंतर चित्र काढताना गुंतवलंय.

फसलेला पहिला प्रयत्न

आणि हा दुसरा.

माऊली

पुण्यातल्या बहुसंख्य सोसायट्यांप्रमाणे आमच्याकडेही मधे कबुतरांनी उच्छाद मांडला होता. त्यानंतर सोसायटीमध्ये मांजरांची एन्ट्री झाली, आणि कबुतरांच्या शिकारी व्हायला लागल्या. कबुतरांची संख्या जरा नियंत्रणात आली. पण मग दर अडीच महिन्यांनी माऊची पिल्लं यायला लागली. या सगळ्या माऊ अगदी सहनशील. पोरांनी कितीही छळलं, तरी अजिबात पंजा न मारणार्‍या. पण एवढी मुलं पिल्लांना हाताळणार म्हणजे त्यांचे हालच. त्यामुळे खाली खेळायला जातांना रोज मी घरच्या माऊला आधी सांगायचे ... खाली माऊच्या पिल्लांशी खेळायचं नाही, माऊला हात लावायचा नाही. मलाच हे फार अवघड जात होतं, मग माऊची काय अवस्था. किती वेळा माऊने आणि सखीने माझी यावरून बोलणी खाल्ली असतील.
ही पिल्लं काही महिने दिसायची, मग नाहीशी व्हायची. परत नवी पिल्लं. या वेळची तर पिल्लं चक्क पूल टेबलच्या आत घातली होती. एकदम सुरक्षित जागा. पण त्यामुळे सगळी पोरं पूल टेबलवर चढून पिल्लांशी खेळायला लागली. मांजरांचा बंदोबस्त करायलाच हवा असं ठरलं. मोठीचं ऑपरेशन करायचं ठरलं, पिल्लांसाठी कोकणात एक घर शोधलं. पिल्लं आपल्या घरी जाईपर्यंत त्यांना कुणीतरी घरी सांभाळावं असं ठरलं. आणि सखीची आई पिल्लांना घरी सांभाळायला घेऊन आली. दोन दिवस सखीकडे, मग दोन दिवस माऊकडे असा पिल्लांचा पाहूणचार सुरू झाला.

 तीन पिल्लांच्या तीन तर्‍हा हळुहळू आम्हाला कळायला लागल्या. लक्सा, पेबल्स, ल्युसी अशी मुलांनी खाली पिल्लांची बारशी केली होती. लक्सा सगळ्यात मोठा, शहाणा आणि शांत. माझा लाडका.

पेबल्या एक नंबरचा मस्तीखोर. हळूच येऊन हाताला चावणार. लक्श्या झोपला असला तरी त्याच्या खोड्या काढणार. पायात पायात येणार. आणि सगळ्यांना चाटून पुसून मस्त स्वच्छ पण करणार.

ल्युसी या दोघांपेक्षा नाजुक दिसणारी. पण हिची नखं एकदम डेंजर. आणि दादा लोकांशी बरोबरीने भांडणारी. पेबल्या, लक्श्या लाडाने मांडीवर येऊन बसतील, झोपतील. ही बया स्वतः तर यायची नाहीच, त्यांनाही उठवेल.

दिवसभर नुसता यांचा दंगा बघत बसावं.

दरम्यान त्यांच्या आईचं ऑपरेशन झालं, चार दिवस विश्रांती घेऊन ती काल सोसायटीमध्ये परतली. आल्यावर तिने पिल्लं शोधायला सुरुवात केली. एवढी मोठी पाचशेवर घरं असणारी सोसायटी, पण इथे आपली पिल्लं कोणाकडे असणार हे कसं लक्षात आलं हिच्या? माऊ आणि सखीची आई यांना पाहिल्याबरोबर ती यांच्या मागे लागली, पिल्लांना भेटवा म्हणून. पिल्लं आपल्याच दंग्यामध्ये मग्न. त्यांनी काही फार उत्सुकता दाखवली नाही आधी. मग दूध प्यायचा प्रयत्न केला. हिचं ऑपरेशन झालेलं, चार दिवसात दूध पाजलेलं नाही. त्रास होत असणार त्यामुळे.  ती काही पाजू शकली नाही पिल्लांना. मग पिलांना परत वर घरी आणलं. ही लिफ्टमध्ये काही येईना. तिथेच बाहेर घोटाळत राहिली. अर्धा – एक तास तरी लिफ्टजवळच बसून असेल ती. भेटवावं का हिला परत पिल्लांना? रात्री सखीची आई आणि मी परत खाली आलो. जरा शोधल्यावर जिन्याजवळच सापडली ही. तिला घरी आणलं. पिल्लांना पोटभर भेटायला दिलं. पिलांनी थोडं दूध प्यायचा प्रयत्न केला, आईच्या कुशीत शिरली. आईने त्यांना पोटभर चाटलं. पिल्लं परत सुटी खेळायला लागली. नेहेमी मस्ती करणारा पेबल्या तेवढा आईच्या मागेमागे करत होता.  मग हिला खाली नेऊन सोडली.
आज पिल्लांचा कोकणात जायचा दिवस. तिथे त्यांना भरपूर मोकळी जागा मिळणार हुंदडायला. छान घर मिळणार कायमचं. पहाटे लवकर जायचं होतं त्यांना. पिल्लं गेली, आणि घर एकदम शांत वाटायला लागलं. माऊ जागी असून सुद्धा. थोड्या वेळाने दारात म्याव म्याव ऐकू आलं. बघते, तर आई! सात – आठ जिने चढून आली ही पिल्लांना भेटायला! पिल्लं कुठे आहेत? तिचा प्रश्न तिच्या डोळ्यात सहज वाचता येत होता. तिच्या तोंडावर दार बंद करायची काही हिंमत झाली नाही माझी. पिल्लं नाहीत. पिल्लं खूप दूर, त्यांच्या नव्या घरी गेलीत. आता परत नाही भेटणार ग ती तुला. त्यांना मस्त घर मिळालंय, मजेत राहतील. हे सगळं समजावताना मला तिने बोललेलं ऐकू येत होतं... माझी पिल्लं आहेत ना? मला न विचारता कशी नेली तुम्ही? नवं घर, मोठं घर, कायमचं घर जे काय असेल ते – माझं घर नाहीये ना ते? मला परत पिल्लं नकोत हे तुम्ही ठरवणार, माझ्या पिल्लांना चांगलं घर कुठलं हेही तुम्हीच ठरवणार. मला तरी घेऊन चला तिकडे! चार दिवसांचा तुमचा सहवास, तुम्हाला पिल्लं घरून गेल्यावर उदास वाटतंय. मला?
सकाळी पिल्लं दूध अर्धवट पिऊन गेली, त्या उरलेल्या दुधाकडे ढुंकूनही बघितलं नाही तिने. घरभर फिरली, थोडा वेळ झोपली, पुन्हा घरभर फिरली असं कितीतरी वेळ चाललं होतं तिचं. शेवटी मग सोबत बघून तिला लिफ्टमधून खाली पाठवली. ती पुन्हा चढून सखीच्या घरी गेली ... पिल्लं तिथे तरी आहेत का ते बघायला. त्या घरात पिल्लांच्या बस्कराचा वास घेतला, त्यांची खेळणी हुंगली. जरा वेळाने पुन्हा ही हिरकणी सगळे जिने चढून माझ्याकडे येईल. तिला तोंड द्यायची हिंमत कशी गोळा करू हा प्रश्न आहे.