नेति नेति

सॉफ्टवेअरमधलं, सॉफ्टवेअरशी संबंधित काम सोडून मला चार वर्षं झाली.

त्यानंतरचे सहा महिने फक्त तब्येत सुधारण्याच्या प्रयत्नांचे.

पुढचं दीड वर्ष फक्त माऊचं.

मग हळुहळू जरा हातपाय हलवायला सुरुवात केली, काय करता येईल, काय करावं, याचा थोडा अंदाज घेतला, एकीकडे कोर्सेरावर थोडंफार नवं काही शिकत राहिले. एका सेवाभावी संस्थेत थोडं काम केलं. गेल्या आठ नऊ महिन्यांपासून पुन्हा थोडं काम करायला सुरुवात केलीये.

या सगळ्या काळात LinkedInवर मी फिरकलेही नाहीये, कारण तिथे मी अजूनही “IT Specialist” आहे. ज्या कुणी मला “काय करते आहेस / करणार आहेस” म्हणून विचारायचं धाडस केलंय त्यांना मी त्या क्षणी काय मनाला येईल ते सांगितलंय. कारण नेमकं उत्तर मलाच माहित नव्हतं. आज मात्र हे नेमकं उत्तर ठरवायचंच म्हणून बसले आहे.

काय करतेय मी नेमकं? एका social enterprise मध्ये मी संशोधक म्हणून काम करते आहे सद्ध्या. कशातलं संशोधन? नागरी विकास आणि नियोजनातलं. आपली शहरं अजून राहण्याजोगी कशी बनतील, काही मोजकी ओसंडून वाहणारी महानगरं आणि बाकी बकाल, ओस पडत असणारी गावं अशी परिस्थिती निर्माण न होता जिल्ह्याच्या शहरांमध्ये जान कशी आणता येईल - जेणेकरून महानगरांमधला स्थलांतरितांचा लोंढा कमी होईल, विकासातला समतोल साधला जाईल - याचं एक मॉडेल मांडलंय आम्ही. हे मॉडेल विदर्भ / मराठवाड्याला लावून पुढच्या दहा वर्षात भागांचा संतुलित विकास करण्याचा आराखडा तयार करतोय आम्ही सद्ध्या. यासाठी एकीकडे या भागांच्या परिस्थितीचा अभ्यास, तिथल्या लोकांना, विकासातल्या सर्व प्रकारच्या stakeholdersना भेटणं आणि दुसरीकडे आपलं मॉडेल अजून सुस्पष्ट, नेमकं बनवणं, विकास नेमकं कशाला म्हणणार आपण याचा विचार असं चाललंय. माऊला वेळ देणं हे मोठी priority असल्याने या think tank चं काम पूर्णवेळ करणं शक्य नाहीये मला अजून, पण मी freelancing करत जमेल तितका वेळ यासाठी देते आहे. मी पूर्णवेळ असू शकणार नाही, काही वेळा घरून काम करेन, माझ्या अन्य commitments असणार हे स्वातंत्र्य मला इथे मिळतंय.

काम आवडतंय, करायला मज्जा येतेय. इतकी वर्षं ज्या गोष्टी आवड म्हणून वाचत होते, त्या आता कामाचा भाग म्हणून अभ्यासायला मिळताहेत. डोक्याला खाद्य मिळतंय. मी वेळ काढू शकेन तेंव्हा fieldwork चीही संधी मिळेल. आयटीमध्ये शिरतांनाच हे आपण पाच ते दहा वर्षं करणार आहोत (तोवर hopefully आपल्याला काय हवंय हे समजलेलं असेल आणि मनासारखं काम सापडलेलं असेल) असं मनाशी ठरवलं होतं. आणि शिकायच्या / कामाच्या पहिल्या दिवसापासून आपण हे आयुष्यभर करू शकणार नाही याविषयी पूर्ण खात्री होती. आता हाती घेतलेलं काम करत राहू शकेन असा विश्वास वाटतोय. म्हणजे मी हे सोडणारच नाही असं नाही, पण “हे माझं काम नाही” म्हणून नाही, तर यापेक्षा नेमकं “माझं” काम सापडलं तर सोडेन.

हे सगळं छंद – विरंगुळा म्हणून फावल्या वेळापुरतं ठेवायचं नसेल तर त्यातून काही प्रमाणात तरी पैसे मिळायला हवेत असं माझं मत. आयटी क्षेत्राइतके मिळालेच पाहिजेत अशी अपेक्षा अर्थातच नाही, पण आपल्या खर्चासाठी कुणावर अवलंबून रहायची वेळ येऊ नये इतके नक्कीच मिळावेत. खेरीज funding source समजला म्हणजे काम खरं कुणासाठी चालतं हे स्पष्ट होतं. (त्यामुळेच टिपिकल NGO विषयी मनात साशंकता होती.) त्यामुळे या कामाला पैसे कुठून येतात हा प्रश्न माझ्यासाठी पहिल्या भेटीत विचारण्याइतका महत्त्वाचा होता. सुदैवाने हे काम सुरू करणार्‍यांनाही तो तितकाच महत्वाचा वाटला, संतुलित नागरीकरण हे त्यांचं स्वप्न असल्यामुळे त्यांनी संस्थेची उभारणी करताना एक टीम पैसे कमावण्याचे प्रोजेक्ट घेणारी आणि एक टीम मिळवलेले हे पैसे वापरून काम करणारी अशी रचना केली होती. त्यामुळे बाहेरच्या funding चा प्रश्न नव्हता.

आता सगळंच छान छान, गोड गोड चाललंय का म्हणजे? This is more or less a startup. आयटीमधल्या नावाजलेल्या MNC इतका professionalism इथे पहिल्या दिवसापासून कसा येणार? तितके resources कसे मिळणार? अशा काही मर्यादा राहणारच, आणि त्याच वेळी स्टार्टपचं स्वातंत्र्यही असणार. पण इतक्या काळात कॉर्पोरेट क्षेत्रात नसल्याचं खरोखर दुःख मला झालं ते मागच्या आठवड्यात. बाबांना अचानक बरं नव्हतं, दवाखान्यात भरती करायची वेळ आली. आयटीमध्ये होते तोवर त्यांचा health insurance घेता येत होता मला corporate scheme मध्ये. आता तो घेणं शक्य नाही. म्हणजे personal मिळेलही, पण त्यात किती गोष्टींचा coverage नाही आणि premium किती आहे हे बघितलं तर त्यापेक्षा न घेणं परवडेल.

आतापर्यंतची इतकी वर्षं वाया घालवली का म्हणजे मी?

मला नाही वाटत असं. आयटीमध्ये जायचं ठरवलं तेंव्हा हातात तेंव्हा उपयोगी पडेल असं काहीच नव्हतं, आणि काय करावंसं वाटतंय हे फारच धूसर होतं. काहीही पार्श्वभूमी नसतांना या क्षेत्राने मला प्रवेश दिला. (मी कितीही नाकारली तरी) एक ओळख दिली, आत्मविश्वास दिला, काम करायची रीत शिकवली. थोडंफार जग बघायची संधी दिली, जगभरातल्या वेगवेगळ्या प्रकारच्या माणसांबरोबर काम करायला मिळालं. उत्तम आणि हलकट दोन्ही प्रकारातले सहकारी दिले. Professionalism आणि commitment काय असतात हे शिकवलं. आणि पैसाही दिला. People management, time management शिकवलं, crisis management, handling difficult situations चे धडे दिले, आणि analytical thinking चांगलं पक्कं करून घेतलं. माझ्या नव्या कामाच्या ठिकाणी मी ही सगळी शिदोरी घेऊन जाते तेंव्हा माझं contribution नवशिक्या, अननुभवी व्यक्तीपेक्षा नक्कीच जास्त असेल, आणि माझ्या नव्या क्षेत्रातल्या लोकांपेक्षा वेगळंही.

ही सगळी गंमत “freelance researcher” अशा दोन शब्दात LinkedInवर कशी टाकणार? अजून थोडे दिवस तिथे “IT Specialist”च रहावं हे बरं!

Un-zentangled :D

    सद्ध्या माऊची घरी रोज “ऍक्टिव्हिटी” असते एक तरी. म्हणजे क्रेयॉन, वॉटरकलर अशा कशाने तरी रंगकाम / चिकटवणं / मातीकाम असलं काहीतरी. याचा “जरा सराव करून घ्या” म्हणून शाळेतून सूचना आहे. आणि उड्या / गप्पा मारणं थांबवून माऊने असलं काहीतरी करायचं म्हणजे तिच्या सोबत कुणीतरी बसणं आलंच. माऊ समोरचा कागद सोडून सगळं काही -  हात – तोंड – कपडे रंगवून घेते आहे, पाण्याची सांडलवंड चालली आहे, फरशीवर स्प्रे पेंटिंग होतंय असं सगळं शेजारी बसून स्थितप्रज्ञपणे बघणं मला अर्थातच अशक्य आहे. हे सगळं चाललेलं असताना आपण फक्त तोंड चालवणं हीच माझ्यासाठी पेशन्सची परीक्षा आहे. म्हणजे यात तिच्या हाताने केलेल्या “ऍक्टिव्हिटी”पेक्षा माझ्या तोंडाने केलेली “ऍक्टिव्हिटी”च जास्त होते आहे असं माझ्या लक्षात आलं. तिच्या कागदावर नजर ठेवून बसण्यापेक्षा आपल्या तोंडासमोर दुसरा कागद धरला तर कमी आवाजात आणि तेवढ्याच वेळात काम होईल असं वाटलं. खूप दिवसांपासून झेंटॅंगल प्रकारात काहीतरी करून बघावं असं मनात होतं. त्यामुळे एक कागद घेऊन सुरुवात केली, आणि त्यातून हे तयार झालं:

आईचं पान

आणि माऊचं आईस्क्रीम

तयार झाल्यावर लक्षात आलं, झेंटॅंगलवाले म्हणतात त्यातली एकही गोष्ट या “ऍक्टिव्हिटी”बाबत खरी नाहीये. त्यांची सुरुवात उत्तम कागद, ठराविक मापाचा घेण्यापासून. इथे तर अक्षरशः हाताला लागेल तो कागद वापरलाय. (माऊच्या शाळेच्या सर्क्युलरची मागची बाजू. हे सर्क्यूलर घडी करून बरेच दिवस माझ्या बॅगमध्ये फिरत होतं. मग त्यावर त्या टिकमार्क दिसताहेत ना, ती मागच्या प्रवासात नेण्याच्या सामानाची ’मोनिका’यादी तयार झाली! :D ) काळ्या पेनाने करा म्हटलंय तर मला नेमकं निळंच पेन सापडलं तेंव्हा. मुख्य म्हणजे हे सगळं अगदी एकाग्र होऊन, ध्यान केल्यासारखं करा, कुठलंही एन्ड प्रॉडक्ट मनात न ठेवता होईल ते होऊ देत हे त्यांचं मुख्य सूत्र. इथे माझा एक डोळा माऊ काय करतेय यावर. कान तिच्या बडबडीकडे, तोंडाने तिच्या अखंड प्रश्नांना जमतील तशी उत्तरं. (आणि तोंडाचा पट्टा न सोडण्याचा प्रयत्न.) आणि उरलेलं मन या कागदावर. पानाचा बाहेरचा आकार आधीच काढून घेतलेला, मग मधले भाग भरलेले. त्यामुळे याला “un-zentangle activity” म्हणायला हवं. पण बाकी काहीही असलं तरी मन शांत, रिलॅक्स करणं हा जो झेंटॅंगल चा मुख्य उद्देश आहे तो मात्र नक्कीच साध्य झालाय यातून!

इकडच्या नस्त्या उठाठेवी

    “ऑफिसमधल्या एकाच्या द्राक्षाच्या बागा आहेत, तो द्राक्षं देणार आहे मला वाईन बनवायला” अशी एक उडत उडत बातमी आलेली असते ती मी (बाकी अनेक घोषणांप्रमाणेच) कानाआड केलेली असते. आणि एका दिवशी अचानक पाच किलो द्राक्षं घरी येऊन पोहोचतात. आठवड्याच्या मधल्याच दिवशी, पूर्ण पिकलेली पाच किलो द्राक्षं. एरवी शनिवार उजाडल्याशिवाय नवर्‍याला ऑफिसपलिकडे काहीही दिसत नसतं. आता शनिवारपर्यंत थांबणं शक्य नाही. एवढी द्राक्षं फ्रीजमध्येही मावणार नाहीत. “आजच्या दिवस राहू दे अशीच” म्हणून त्या खोक्याची टेबलवर स्थापना होते.

    दुसरा दिवस. रात्रीचे सव्वादहा होत आलेत, रोजपेक्षा झोपायला तासभर उशीर झालाय. माऊला बरं वाटत नाहीये. आज झोपताना पुस्तक नाही वाचलं तर चालेल का म्हणून मी तिला पटवण्याच्या प्रयत्नात. अशा वेळी प्रश्न येतो:
“पोटॅशिअम मेटा बाय सल्फेट कुठंय?” मी इथेच ठेवलं होतं फ्रिझरमध्ये. तू फ्रीज बदलतांना कुठे टाकलंस?”

    फ्रीज बदलल्याला साधारण दहा एक महिने झालेत. मला असं कुठलं पुडकं का काय ते बघितलेलं आठवतही नाहीये, मग “तूच ते कुठेतरी ठेवलंय” ला काय कप्पाळ उत्तर देणार? आमच्याकडे डोळ्यासमोर असणार्‍या वस्तूसुद्धा हातात दिल्याशिवाय दिसत नाहीत. (बायको सुद्धा शोधता आली नाही ... मलाच शोधावं लागलं – हा माझा स्टॅंडर्ड डायलॉग ;) ) तर हे पोटॅशिअय मेटा बाय सल्फेट कुणीही, कुठेही ठेवलेलं असलं किंवा अस्तित्वातच नसलं तरी आपणच शोधण्याला पर्याय नाही याची मला पूर्ण खात्री आहे. त्यामुळे पुढचा अर्धा -एक तास घराची रणभूमी होऊ द्यायची का त्याआधीच शोधाशोध करायची एवढाच प्रश्न आहे. तसंही एवढं इंटरेस्टिंग काहीतरी चाललेलं असताना माऊ झोपण्याची शक्यता नाहीच. त्यामुळे मी उठते. “पोटॅशिअम मेटा बाय सल्फेट फ्रीझरमध्ये का ठेवलं होतंस तू?” यावर “मी ते यीस्टबरोबर फ्रीझमध्ये ठेवलं होतं.... माझ्या वाईन बनवण्याच्या सगळ्या वस्तू मी नीट एका जागी ठेवतो! तू यीस्ट फ्रीझरमध्ये ठेवलंस तेंव्हा हे पण तूच ठेवलेलं असणार!” असं बाणेदार उत्तर येतं. आणि याचा हिरव्या रंगाचा पुडा आहे कस्टर्ड पावडर एवढा अशी माहिती मिळते. अर्ध्या तासानंतर मला ते वॉश बेसिनखालच्या कपाटात मिन क्रीम वगैरेच्या बरोबर सापडतं. यानंतर नवर्‍याचा वाईन बनवण्यासाठी आणलेला मोठा बुधला, बाकीची यंत्रसामुग्री, द्राक्षं, हात असं सगळं स्टरलाईझ करण्याचा उद्योग सुरू होतो, आणि बाहेरच्या खोलीतली खुडबूड ऐकत माऊ आणि मी झोपायला जातो.

    जरा वेळाने मला जाग येते ती “ही लागत नाही ना तुला?” या प्रश्नाने. नवरा झपाटलेला असताना हा प्रश्न फार धोक्याचा असतो. त्याला हवी असणारी वाट्टेल ती वस्तू तो “ही लागेत नाही ना तुला?” म्हणून ढापू शकतो. त्यामुळे अर्धवट झोपेतसुद्धा मी आधी “लागतेय” म्हणून ओरडते, मग डोळे उघडून बघते. नवरा समोर नवी कोरी ओढणी घेऊन उभा. त्या ओढणीऐवजी धुवट साडीच्या तुकड्याने त्याचं काम जास्त चांगलं कसं होईल म्हणून त्याला पटवून मी झोपते. त्याचा त्या ओढणीपर्यंतचा प्रवास ट्रेस करण्यासाठी दुसर्‍या दिवशी सकाळी शरलॉक होम्स / जिम कॉर्बेटची गरज नसते :)

    आता यीस्टचं काम सुरू झालं, नवर्‍याचं संपलं, तीन आठवडे तरी वाईन प्रकरणात काही घडणे नाही म्हणून मी जरा विसावते. आणि दुसर्‍या दिवशी सकाळी असा शोध लागतो, की घरात साखरेचा एक दाणाही शिल्लक नाहीये. रात्री सगळी साखर वाईनच्या प्रयोगात घातली गेलेली असते. “ हे काय, तू नेहेमी जास्तीची आणून ठेवतेस ना? आता कशी आणली नाहीस? फिरून येताना घेऊन ये!” ऐकल्यावर मी भडकते. एक तर फिरून येताना मला हातात काहीही नको असतं. हातात सामान धरून मला चालताच येत नाही. त्यात चहा तुला हवा, साखर तू न सांगता संपवलीस, आणि मी तडफडत जाऊन ती घेऊन येऊ? “मी मुळीच साखर आणणार नाही आत्ता. हवा तर गुळाचा चहा पी, नाहीतर पिऊ नकोस!” अशी घोषणा करून मी बाहेर पडते. (चहा – कॉफी न पिण्याचे फायदे!) फिरून येईपर्यंत घरी गुमान ३ किलो साखर येऊन पोहोचलेली असते. (त्यातली दोन किलो वाईनसाठी आहे असं स्पष्टीकरण मिळतं.)

    थोड्या दिवसांनी जेवायचं टेबल आणि आजूबाजूची फरशी जाम चिकट लागायला लागते. बिचार्‍या रोहिणीने चार – पाच दिवस पुसल्यावर फरशीचा चिकटपणा जातो. (टेबल पुसण्याचं काम नवर्‍याकडे असल्याने त्याचा चिकटपणा जायला अजून जास्त दिवस लागतात.) वाईन कशी बनते आहे त्याची चव घेण्यात सांडासांडी ही अपरिहार्य स्टेप असतेच असते. असं “चव घेणं” दोन – तीन वेळा होते. त्याप्रमाणे लागेल तशी साखर घालणं, पाणी घालणं हे सगळं झाल्यावर वाईन ८ - १० लिटर होणार नसून चांगली १५ – २० लिटर तरी बनणार आहे असं लक्षात येतं, आणि आपल्याकडे इतक्या बाटल्या नाहीत असा शोध लागतो.

    असतील नसतील तेवढ्या सगळ्या बाटल्या स्टरलाईझ करणं ही पुढची पायरी. अशी कामं नवर्‍यातल्या इन्स्ट्रुमेंटेशन विंजिनेराला मनापासून आवडतात. वाफारा घेण्याचा स्टीमर यासाठी वापरायचा तो ठरवतो. मग त्यावर बाटल्या उपड्या ठेवण्यासाठी काहीतरी फ्रेम बनवणं, कापाकापी, ठोकाठोकी, पसारे, “हे तुला लागत नाही ना?” असं सगळं आलंच. मधेच स्टीमर बंद पडल्यावर स्टीमरची दुरुस्ती पण होते. हजार लटपटी करून बाटल्या, झाकणं स्टरलाईझ होतात (आणि अर्थातच एवढी मस्त रंगीबेरंगी झाकणं बघितल्यावर ती उचलायचा मोह माऊला होतोच ... तिने हात लावल्यावर थोडी (माऊसुद्धा मनावर घेत नाही अशी) रागवारागवी होते, झाकणं परत एकदा स्वच्छ होतात. वाईन फिल्टर करणं, बाटल्या भरणं, त्यानिमित्ताने सांडलवंड असं सगळं यथासांग होतं, आणि मग अखेरीस मस्त चवीची घरी बनवलेली रेड वाईन तयार होते!